نزدیک شدن به موعد انقضای قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل، پرونده هسته‌ای ایران به نقطه‌ای حساس رسیده است. این قطعنامه که در سال 2015 برجام را تأیید کرد و اعتبار آن حدود 6 ماه دیگر به پایان می‌رسد، اکنون مانند ساعتی شنی، آخرین فرصت‌های دیپلماسی را نشان می‌دهد.
ایالات متحده در سال 2018 باخروج از برجام و در پیش گرفتن سیاست شکست خورده فشار حداکثری، نخستین عضو توافق بود که از ریل دیپلماسی خارج شد. تروئیکای اروپایی (انگلیس، فرانسه و آلمان) هم پس از یک دوره بی‌عملی در اجرای تعهدات برجامی، به تهدید برای فعال‌سازی سازوکار تعبیه شده در این قطعنامه برای بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل (اسنپ‌بک) روی آورده و بر پیچیدگی شرایط افزوده است. در این میان روسیه به‌عنوان یک بازیگر کلیدی، می‌کوشد تا مسیر دیپلماسی را نجات داده و احیا کند.
مسکو در ماه‌های اخیر نشانه‌هایی از آمادگی خود برای میانجی‌گری نشان داده است. دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین، اخیراً تأکید کرده که مسکو آماده است تا “هر اقدامی که در توان دارد” برای حل مسائل میان ایران و آمریکا از طریق مذاکره انجام دهد. این موضع را میخائیل اولیانوف، نماینده دائم روسیه در سازمان‌های بین‌المللی در وین نیز تکرار کرده و از ایجاد یک “کانال ارتباطی ویژه” در نشست با واشنگتن در ریاض خبر داده است.
اولیانوف در گفت‌وگویی تأکید کرد که “روسیه بهتر از هر کشور دیگری برای کمک به دستیابی به مصالحه در مذاکرات هسته‌ای ایران مناسب است.” وی با اشاره به تجربه خود در مذاکرات احیای برجام در سال‌های 2021 تا 2022 افزود: “ما این کار را واقعاً بهتر از هر کشور دیگری انجام می‌دهیم.”
با این حال، این مقام روسی هشدار داد که تلاش غرب برای گسترش دامنه مذاکرات به موضوعات موشکی و منطقه‌ای، خطر “مذاکرات بی‌پایان” را در پی دارد و آمریکا اگر واقعاً به‌دنبال توافق باشد، باید صرفاً بر مسائل هسته‌ای تمرکز کند.
رویکرد غرب؛ کارشکنی و تضعیف دیپلماسی
این موضع‌گیری روسیه در تضاد کامل با کارشکنی‌های غرب در پرونده هسته‌ای ایران است. آمریکا و سه کشور اروپایی در نشست آذرماه شورای حکام، قطعنامه‌ای را به شورا تحمیل و تصویب کردند که از مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی خواسته گزارشی جامع درباره برنامه هسته‌ای ایران ارائه کند. درخواستی که تهران و مسکو آن را فاقد مبنای قانونی دانسته و هشدار داده‌اند که این مسیر، نظام پادمان‌های آژانس را تضعیف خواهد کرد.
محسن نذیری اصل سفیر و نماینده دائم ایران نزد سازمان‌های بین‌المللی مستقر در وین در شورای حکام گفت: درخواست برای ارائه ارزیابی جامع از سوی مدیرکل فاقد هرگونه مبنای قانونی بوده و اقدامی غیرموجه و تنش‌زا است. تفسیر ارائه‌شده از سوی حامیان این قطعنامه درباره وظایف آژانس و تعهدات کشورهای عضو، نگران‌کننده است. چنین رویکردی میتواند بدعتی خطرناک ایجاد کند که نه‌تنها نظام پادمان‌های آژانس را تضعیف می‌کند، بلکه حقوق مسلم کشورهای عضو را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد.
اولیانوف هم در این نشست یادآور شد که تمامی سؤالات باقی‌مانده درباره برنامه هسته‌ای ایران، در دسامبر 2015 با تصویب قطعنامه شورای حکام (GOV/2015/72) بسته شد و این قطعنامه همچنان معتبر است. وی با رد درخواست غرب برای ارائه گزارش جدید هشدار داد که چنین اقدامی میتواند بحران تازه‌ای را ایجاد کند.
روسیه با ابتکار خود میتواند نقشی کلیدی در احیای مذاکرات ایفا کند، اما موفقیت این ابتکار به دو عامل اساسی بستگی دارد: غلبه بر مانع‌تراشی‌های تروئیکای اروپایی و احترام به مواضع ایران.
گزارش‌ها حاکی از آن است که روسیه در گفت‌وگو با مقامات آمریکایی، بر لزوم بازگشت به چارچوب برجام تأکید کرده است. به نظر می‌رسد که مسکو، با تجربه شکست مذاکرات وین، این بار تلاش دارد تا از بسته شدن مسیر دیپلماسی جلوگیری کند. اما در شرایطی که واشنگتن همچنان بر سیاست “فشار حداکثری” اصرار دارد، تحقق این هدف چالش‌برانگیز خواهد بود.
سیاست تهران در قبال مذاکرات هسته‌ای، بر تجربه بدعهدی غرب در دهه 1390 استوار است. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر معظم انقلاب اسلامی، در 19 بهمن 1403، مذاکره با آمریکا را “غیرعاقلانه و غیرشرافتمندانه” خواندند و تأکید کردند که واشنگتن نه‌تنها به تعهدات خود در برجام پایبند نبوده، بلکه با تشدید تحریم‌ها، توافق را بی‌اثر ساخته است.
در چنین شرایطی، مسئولیت روسیه به‌عنوان یک میانجی بالقوه سنگین‌تر شده است. مسکو باید مسیری را دنبال کند که از یک‌سو زیاده‌خواهی‌های غرب را مهار کند و از سوی دیگر، احترام به خطوط قرمز ایران را حفظ کند. تهران بارها اعلام کرده است که در صورت پایبندی طرف‌های مقابل به تعهداتشان، آماده بازگشت به برجام است، اما ضمانت اجرایی و لغو واقعی تحریم‌ها را شرط اصلی این بازگشت می‌داند.
تروئیکای اروپایی و تهدید به مکانیسم ماشه
پس از خروج آمریکا از برجام در 2018، تروئیکای اروپایی نه‌تنها به تعهدات خود عمل نکردند، بلکه با دنباله‌روی از سیاست فشار حداکثری واشنگتن، برجام را بی‌اثر ساختند. در ماه‌های اخیر، تهدید به اسنپ‌بک (مکانیسم ماشه) نیز به‌عنوان یک ابزار فشار جدید مطرح شده است. البته این رویکرد با واکنش‌های تندی از سوی ایران و سایر اعضای برجام یعنی چین و روسیه مواجه شده است.
چالش اصلی این است که واشنگتن طرف قابل اعتمادی نیست و اروپا همچنان بر تهدید به اسنپ‌بک پافشاری می‌کند
اولیانوف در نشست اخیر شورای حکام، تهدید اروپا به اسنپ‌بک را “غیرقانونی” خواند و تأکید کرد که تروئیکای اروپایی، پس از نقض تعهدات خود، دیگر حق استفاده از این سازوکار را ندارند. وی همچنین گام‌های جبرانی ایران در برجام را “مشروع” و مطابق با حقوق بین‌المللی دانست.
این درحالی است که ایران هم هشدار داده است که هرگونه اقدام شتاب‌زده برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه، بی‌پاسخ نمی‌ماند و میتواند محاسبات تهران را تغییر دهد. سید عباس عراقچی، وزیر امور خارجه، تاکید کرد که “اگر اسنپ‌بک اتفاق بیفتد، با بحران جدیدی روبه‌رو خواهیم شد.”
اینک، ساعت شنی قطعنامه 2231 در حال خالی شدن است و فرصت برای دیپلماسی هر روز کمتر می‌شود. روسیه با ابتکار خود میتواند نقشی کلیدی در احیای مذاکرات ایفا کند، اما موفقیت این ابتکار به دو عامل اساسی بستگی دارد: غلبه بر مانع‌تراشی‌های تروئیکای اروپایی و احترام به مواضع ایران.
مسکو خود را بهترین گزینه برای میانجی‌گری معرفی کرده است، اما چالش اصلی این است که واشنگتن طرف قابل اعتمادی نیست و اروپا نیز همچنان بر تهدید به اسنپ‌بک پافشاری می‌کند. ایران بارها اعلام کرده که توافقی که در آن تحریم‌ها به‌طور مؤثر و قابل راستی‌آزمایی لغو نشود، پایدار نخواهد بود.
در چنین شرایطی، آیا روسیه میتواند قفل دیپلماسی را باز کند؟ آزمون بزرگ مسکو در راه است و زمان، پاسخ این پرسش را مشخص خواهد کرد.
